Şəkidə qədim ipəkçiliyin tarixi haqqında düşüncələr

İntizar BƏDƏLOVA,

AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya

İnstitutunun Şəki Arxeologiya Folklor

qrupunun elmi işçisi

Şəki yalnız Azərbaycanda deyil, ümumiyyətlə regionda ipəkçilik mərkəzlərindən biri olub və bu hətta Şəkinin gerbində də öz əksini tapıb (daha doğrusu o vaxtkı Nuxanın). Şəkiyə gəldikdə isə bu min illərin tərəqqi və tənəzzül eniş-yoxuşunu yaşayan böyük bir öz şəhər tarixinin son sözlərini 1779-cu ildə yazmışdır.

Şəki ipəyi dünya bazarlarında da (həm Ön Asiya, həm də Avropa) öz şöhrətini qoruyub saxlayıb. Şəki ipəyi, baraması, ipək qurdu yüksək qiymətləndirilib. Şəki vilayətində ipəkçilik inkişaf etdikcə onun texnologiyasını, istehsalını mənimsəyən xüsusi ixtisaslaşmış zümrə, təbəqə də formalaşıb, ümumi iqtisadiyyatda da ixtisaslaşma və bölgü baş verib. Dulusçular, dabbaxlar, sərraflar, zərgərlər, qənnadçılar dükanları, şəbəkələri, məhəllə və nəsillər yarandığı kimi ipəkçiliklə bağlı da bu proses baş verib. Bütün bunlar barama qurdu, barama seçimindən başlayaraq son məhsula qədər böyük bir şəbəkənin varlığını yüksək toxum və barama almaq qabiliyyəti tələb edir. Bu tələb inamlara da, qarğış və alqışlarda ifadə edilib və ola bilsin ki, totemist baxışlar ipəkçilikdən əvvəl barama qurdu və barama ilə bağlı yaranıb. Arı həyatını müşahidə edən Şəkinin qədim sakinləri bu qurd və onun məhsulunu da müşahidə etmiş və totemləşdirmişlər. Kümkülük özü bir böyük bir məktəbdir. A.Dümanın yazdığına görə tam müflisləşmiş və birjalardan sıxışdırılmış İtaliya ipəkçiləri məhz Şəki barama qurdu hesabına bircə ildə bütün mövqelərini bərpa edir və hətta daha da varlanırlar. Şəki ipəyi beynəlxalq bazarlarda yüksək qiymətləndirilib və rəqabətə tab gətirib.

Ipəyin mənşəyi, tarixi, dünyaya yayılması artıq hamıya bəllidir və Böyük ipək yolu marşrutu, onun tədqiqi dünyanın yeni mənzərəsinin atributuna çevrilir və Azərbaycan, xüsusən Şəki bu böyük proqramda tərəqqi və tənəzzülün tarixi trayektoriyasında öz mövqeyini təyin edib. Əlbəttə Şəki ipəyi, onun tarixi şöhrəti, dünəni və bu günü “İpək yolu”nu düşündürməli, tərəqqi və tənəzzül məqamları yalnız elmi mövzuya, mədəni əlaqələrə, siyasi konsepsiyalara əsasən yox, bu günki konteksdə izah edilməli gerçək, real nəticəyə əsaslanmalıdır. Dünənki İpək yolunun şöhrəti bu günki konteksdə də bu günki Şəki ipəyinin dirçəlişinə və təsdiqinə təkan verməlidir.

Şəkidə ipəyin tarixi qədimdir. O, antik və orta əsrlərlə (Bu haqda “Əkinçi” qəzetində müfəssəl məlumat verilib. Bax “Əkinçi” Bakı 19..) məhdudlaşa bilməz. Arxeoloji faktlar üzərində düşüncələr bu tarixi e.ə.II minilliyin I yarısına qədər dərinləşdirmək üçün təhlil və düşüncə materialı verir. Albaniya dövründə ola bilsin ki, məbəd torpaqlarında digər əsas məşğuliyyət kimi ipəkçiliklə də məşğul olublar.

1985-ci ildə Şəkinin Küdürlü kəndi ərazisində tədqiq edilən 7 saylı kurqandan aşkar edilən arxeoloji materiallar, həmçinin kurqanın quruluşu müəyyən mənada bu bölgə üçün yenilikdir (1, 138). Belə ki, bu kurqandan kəsik konusu xatırladan kauri və qiymətli metaldan barama qurdunu xatırladan sırğalar aşkar edilmişdir. Kurqanda iki nəfər dəfn edilmişdir və arxeoloq T.Axundovun təhlilinə görə bu kurqan e.ə.II minilliyin I rübünə aiddir. Hər şeydən öncə istər kəsik konus formasında olan kauri-balıqqulağı və istərsə də barama qurdu formasında olan sırğa aid olduqları dövrdə, yəni orta tunc dövründə Şəki bölgəsinin və eləcə də Əyriçay vadisinin də dünya ticarətinə cəlb edildiyindən soraq verir. Beynəlxalq ticarətin əsas istiqaməti və köməkçi yolları bu ərazinin bu ticarətdə istehlakçı və istehsalçı kimi rolunu aydınlaşdırmaqda az əhəmiyyətli rol oynamır. Ərəb işğalları ilə bağlı beynəlxalq və ölkə daxili ticarət yollarının dəyişməsi, bu yollar üstə olan bir çox şəhər və vilayətlərin dirçəlişinə səbəb olursa, əksinə Şəkinin əvvəlki tərəqqisi tənəzzüllə¹ əvəz edilsə də, ipəkçilik yaşamaqda davam edir və şəkililər XX əsrin sonu-XXI əsrin əvvəlinə qədər-müstəqillik illərinə qədər bu şöhrəti yaşada bilirlər, qızıl barmaqlı ipəkçi əllər isə bazar adamının əllərinə çevrilir. Hanı o şəkililər, hanı o şöhrət?! İpək yolu və s. bayramlara öz ipəyi və ipək məhsulları ilə çıxmağa qadir olan ipəkçiləri, konsert proqramlarında artistlər əvəz edir. Min illərin ipəkçi nəsilləri isə bazar piştaxtalarında məhv olur və fundamental konsepsiya hazırlayıb bu tarixi şöhrəti, Azərbaycan ipəkçiliyini ayağa qaldırmaqla biz öz istehsalımız olan ipəyi bərpa edə bilərik. Merkantilizm və s. siyasət bütün dövrlərdə milli sənayeni ayağa qaldırmaq üçün tətbiq edilib. Bəs biz! Həmin dövrdə və ondan sonrakı dövrlərdə də Azərbaycanın dünya ticarətində Xəzər dənizi və Kür çayı vasitəsi ilə mühüm rol oynadığı məlumdur. Bu vəziyyət antik və orta əsrlərlə də davam etmişdir. Digər tərəfdən ticarətə cəlb edilmə həm də təsdiq edir ki, bu region, xüsusən Azərbaycan və Azərbaycanın bütün ərazisi orta tunc dövründə inkişaf etmiş, abad yerlər olub. Burada məhsuldar qüvvələr inkişaf etmişdir. Bu isə Azərbaycanın yalnız strateji mövqeyini deyil, onun təsərrüfatını da izah edir.

Barama qurdu Çinə məxsusdur, kauri Hind okeanının Hindistan sahillərinə, Şəkidə isə bir yerdə tapılırlar.

Uzaq Çin və Hindistanla ticarət əlaqələrində Azərbaycanın mövqeyi nəzərə alınmışdır. Hindistandan və Çindən Qara dəniz və Aralıq dənizi sahillərinə doğru uzanan başlıca ticarət yollarından biri Zaqafqaziyadan, xüsusən Qafqaz Albaniyasından və Atropatenadan keçirdi. Qafqaz Albaniyası və Atropatena kimi qədim ölkələrin birləşməsindən Azərbaycan əmələ gəlmişdi. Bu marşrut qədim tarixə malikdir: qeyd etmək lazımdır ki, bu ticarət yolları öz əhəmiyyətini Böyük coğrafi kəşflər dövrünə, yəni Avropadan Hindistana dəniz yolunun açılmasına qədər (1498-ci il) saxlamışdır (2,10). Heç şübhəsiz son antik və ilk orta əsrlərdə mövcud olmuş bu beynəlxalq ticarət yolu daha qədim dövrlərdə olmuş ənənənin davamı kimi də başa düşülə bilər. Qafqaz Albaniyasında baş ticarət yollarından başqa, onlara birləşən ticarət yolları olmuşdur ki, bunlardan biri də çox güman ki, indiki Bakıdan çıxaraq Şamaxı, Göyçay, Ağdaş, Şəki, Zaqatala, Balakəndən keçib qərbə gedən yolla üst-üstə düşür. Şəkidən, Qəbələdən keçən yol da keçir. Bu yollar ərazisində mövcud olan arxeoloji abidələr bu yolların daha da qədim tarixə malik olması haqqında təsəvvür yaradır. Heç şübhəsiz həm Qəbələdən, həm də Kür sahilindən gələn yol Şəkidən keçib Qara və Aralıq dənizinə apardığından kauri və sırğalar bu yollarla da Şəkiyə gələ bilərdi.

1. Bax: N.M.Velixanova. “İzmeneni isteriçeskoy qeoqrafii Azerbaydjana v rezultate arabskoqo zavoevaniya. İstoriçeskoqo qeoqrafiya Azerbaydjana.” Baku 1989, səh.33

Unutmaq lazım deyil ki, Əyriçay vadisində aparılan (Alazan-Həftəran) arxeoloji qazıntılar, sübut edir ki, Əyriçay, Hind, Qanq, Nil, Yantsızı və s. çayların oynadığı rolu oynayıb. Bu beynəlxalq karvan yolları öz əhəmiyyətini sonralar da tamamilə itirməmişdir və müəyyən tarixi şəraitdə, böyük dövlətlərin əlaqələrində rol oynamışdır.

Maraqlı cəhətlərdən biri kauri və sırğanın Şəki bölgəsinə tunc dövründə gəlməsi Qanıx-Həftəran vadisinin bu karvan yolları vasitəsi ilə ticarətdə heç şübhəsiz daha qədim dövrlərdə də əhəmiyyət kəsb etdiyini güman etməyə əsas verir. Ərazi eneolit və tunc dövrlərində də sıx məskunlaşmış regionlardan biri olmuşdur.

Digər tərəfdən “Cəmiyyətin həyatında mühüm rol oynayan ikinci böyk ictimai əmək bölgüsü sənətkarlığın bütün sahələrinin sürətlə inkişafı nəticəsində baş vermişdi.” (3,28) Heç şübhəsiz zərgərlik xüsusi bir sahə kimi sürətlə inkişaf etsə də, sırğanın forsması heçdən qəbul edilməyib. O, bütün estetik keyfiyyətləri ilə bərabər formaca hansısa duyumu, ideyanı rəmzləşdirib, totemləşdirib. Ticarətin hələ konkret əmək bölgüsü olmadığı dövrdə heyvan, əşya və s. tapılması canlı ticarətə işarə vurur. Balıqqulağının (kaurinin) ticarətdə ekvivalent olduğu, pul kimi işlədildiyi də qədim tarixə malikdir.

Azərbaycanla Hindistan arasında qədim əlaqələrin olduğunu hələ XIX əsrdə arxeoloji materiallar əsasında (Lənkəran, qəbir N:40) məşhur fransız arxeoloqu Jak de Moqran söyləmişdir. Onun aşkar etdiyi boz əqiq möhür üzərində Bos Zebu adlanan hind donqar öküzünün şəkli qazılmışdır. Bizim qeyd etdiyimiz balıqqulağı və sırğa kimi o da gəlmədir. Qeyd etdiyimiz 40 saylı qəbir e.ə.III-II minilliyə aiddir. Jak de Morqan belə hesab edir ki, qiymətli daş üzərində belə bir şəklin qazılması Hindistan xalqları ilə Xəzər dənizi sahilində yaşayan xalqlar arasında qədim zamanlarda bilavasitə əlaqələr olduğunu göstərmək nöqteyi-nəzərindən maraqlıdır... hind donqar öküzü-külək adı ilə indi də Talışda əhilləşdirilmiş və vəhşi halda yaşayır (2,6). Bu dravid mədəniyyəti ilə, digər tərəfdən Şumerlə əlaqələrə işarə vurur. Azərbaycan tayfaları arilər bu regionda məskunlaşmazdan əvvəl Hindistan və Pakistanla mədəni əlaqə saxlamışlar. Onlar dəniz yolu ilə Şumerlə, quru yolu ilə Ön Asiya və Qafqazla əlaqədə olmuşlar. Bu əlaqələr dravid və Kür-Araz mədəniyyətlərinin əlaqəsi kimi geniş ərazini əhatə etmişdir.

Azərbaycanda Kür-Araz, Xocalı-Gədəbəy və boyalı qablar mədəniyyətləri tərəqqi və tənəzzül etdiyi dövrdə Hindistanda hind-avropa adlandırılan tayfaların gəlişinə qədər tərəqqi və tənəzzül məqamlarını yaşayan harap (dravid tayfaları) mədəniyyəti olub. Dravidlər bu dövrdə indiki Pakistan ərazisində, Hind çayı hövzəsində böyük tərəqqi yarada bilmişlər. Bu böyük şəhər mədəniyyəti ticarətsiz yaşaya bilməzdi. Heç şübhəsiz bu mədəniyyətlər arasında əlaqə də olmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, “”...müxtəlif dilşünaslar Hindistanın dravid dilləri ilə türk dilləri arasında, o cümlədən Azərbaycan dili arasında böyük bir bənzəyiş olduğunu iddia edirlər” (2,8).

Dravid tayfalarının yaratdığı böyük tərəqqi Hindistanın Hind çayı hövzəsi ilə məhdudlaşmamışdır. (6,14) Bu tərəqqi e.ə.II minilliyin I yarısından tənəzzülə başlayır. (7,35) Heç şübhəsiz e.ə.III-II minilliklərdə Harap mədəniyyəti ilə həmin dövrdə Kür-Araz mədəniyyəti arasında nəinki əlaqə, hətta bir-birinə təsir də imkan olub.

Kauri ilə bir kurqanda aşkar edilən sırğalar öz formasına görə xüsusi maraq doğurur. Onun bu əraziyə ticarət və s. əlaqələrlə düşməsi mümkündür. Bəs nə üçün bu sırğa barama qurdu formasındadır?! Bu ipəkçiliyin və ipəyin əlaqələrin daha qədim dövründə rol oynadığını göstərmirmi?!

Heç şübhəsiz ü.ə.XXII əsrdə (8,25) mədəniləşdirilən barama qurdu və ondan alınan ipək ticarətdə mühüm rol oynasa da, uzun müddət onun istehsalı gizli saxlanılıb. Onun məhz həmin dövrlərdə Hindistan və İrana yayılması haqqında rəvayətlər, əfsanələr mövcuddur. (9, ) Bu rəvayətlərin əks olunduğu “Kəlilə və Dimnə” kimi hind ədəbi abidəsi hələ XIII əsrdə Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. Arxeoloqlar harap mədəniyyəti abidələrdən e.ə.XIII əsrə aid ipək sap tapışıblar. Əlbəttə bu sap ticarət əlaqələri ilə də gələ bilər. Deməli, artıq bu tərəqqinin süquta başladığı e.ə.XVIII-XVII əsrlərdən sonra da bu ərazilər qeyd etdiyimiz beynəlxalq ticarətdə iştirak edib.

Bəhs etdiyimiz dövrdə, yəni e.ə.II minillikdə Qanıx-Həftəran vadisi palıd meşələri ilə zəngin olub. Bu meşəlikdə 12 növ palıd ağacının olduğu da məlumdur. İpək heç də məhz tut barama qurdundan hazırlanmayıb. Tutun xüsusi növləri yetişdirilib və onlar rəng problemini də həll edib.

Güman etmək olar ki, 7 saylı kurqanın olduğu ərazidə məskunlaşmış aborogenlər palıdda qurdun barama qoyduğunu görmüş, prosesi izləmiş və onu özlərinin toteminə çevirmişlər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi çox güman ki, yerli aborogenlər ipək qurdu, baramadan çox-çox öncə bu palıd meşələrində palıdın budaqlarında barama müşahidə etmişlər, qayalarda, ağaclarda arı və bal müşahidə etdikləri kimi. Onun yaranmasını da müşahidə etmişlər. Deməli, öz totemini, onun həyat tərzini müşahidə edən insan metaldan bu totemin formasını yaratmışdır. Bu halda hüç şübhəsiz sırğanın Azərbaycanda düzəldiyini güman edənlər də haqlı ola bilər. Digər tərəfdən bu sırğalardan biri öz dövründə təmir edilib.⁹ Biz güman edirik ki, sırğa və balıqqulağı məhz harap tərəqqisi ilə əlaqə nəticəsində Şəkiyə gətirilib, ola bilsin ki, bir başa harapdan yox. Odur ki, bəzi məqamlara aydınlıq gətirmək lazımdır.

Arxeoloji materiallar kurqanın dəfn kamerasından aşkar edilib. Kurqan özü nədir və onun bu məsələyə nə dəxli vardır. Azərbaycanın memarlıq tarixində e.ə.III-II minilliklərdə insanların yaşayış evlərinin necə olması tədqiq edilib (10. Tab.1,2). Eneolit dövrü Şomutəpə mədəniyyətinin son dövrlərində artıq düzbucaqlı kərpicdən tikilmiş evlər, yarım qazma, qazma tipli ev və digər binalar memarlığa daxil olur. Bu dövrə qədər dairəvi ev, dini və təsərrüfat binaları Şomutəpə mədəniyyəti üçün səciyyəvidir və yalnız onun “son dövrlərində düzbucaqlı tikintisi meydana gəlir.” (1.222) Şəki və Qax bölgələrinin III-II minilliklərə aid kurqanlarının dəfn çalaları bu prosesi izləməyə imkan verir. Dairəvi, düzbucaqlı, kvadrat, küncləri qövsvari və s. dəfn çalası olan kurqanlar tədqiq olunub. “Eneolitin sonlarına yaxın iri kərpiclərdən möhkəm divarlı evlər tikilir (Tayrətəpədə), bu isə göstərir ki, inşaat texnikası inkişaf edir. Düzbucaqlı planda evlər daha etibarlı olur.” (12,93)

Mənbələr göstərir ki, müdafiə istehkamları tikintisində dairəvi, kvadrat, düzbucaqlı, kənarları qövsvari və çoxbucaqlı bürcləri olan qalalar orta əsrlərə qədər tikilib və ya bərpa zamanı bu detallara müraciət edilib. Bu daha yaxşı müdafiə olunmaq, ətraf relyefin də bütün imkanlarını müdafiəyə yönəltmək məqsədi daşısa da, qədim ənənənin davamı kimi də başa düşülə bilər. Necə ki, bu ənənələr dini tikililərdə mühafizə edilir.

Insanların dini, mifik təsəvvürlərdə onlar ölümü qəbul etmir, onu dünyanı dəyişmək kimi başa düşürdülər. Kurqanlar, onların dəfn çalaları (düzbucaqlı, dairəvi, hər ikisinin elementlərinin iştirak etdiyi müxtəlif formalar, katakombalar və s.) insanların bu dünyasını, dəfn mərasimi və dəfn adəti isə onların o biri dünyaya yola salınmalarını əks etdirir. Əksər hallarda kurqanların yerüstü hissəsində daşdan aypara, bəzi hallarda günəş, buta, astral, həndəsi və zoomorfik fiqurlar düzülməsi də bu prosesin tərkib hissəsidir. Orxan-Yenisey abidələrində “ölü dirildən Ay tanrı”^13,163 ifadəsi də heç şübhəsiz bu prosesin mahiyyətini açıqlayır. Onu da qeyd edək ki, sistemli mifologiyaya malik xalqlar kimi Azərbaycan sakinləri də bu fiqurlarla allahları, müqəddəs varlıqları rəmzləşdirmişlər. Bu başqa bir mövzudur, odur ki, ötəri baxış kifayət edir.

Kurqan və qəbirlər elə belə forma qəbul etməyib. Bu yaşanmış dünyada formalaşmış adət və ənənədir. Ölü basdırılması özü böyük tarixi təkamülün nəticəsidir və bu təkamül arxeoloji abidələrdə öz izini qoyub. Bibliya əfsanələrində bu Habil-Qabil əhvalatında öz əksini tapıb. Mövzumuza qismən aid olduğuna görə qeyd edək ki, insanların qəbirdə sıx, qismən sıx, zəif açıq vəziyyətdə dəfn olunması onun ana bətnindəki vəziyyətini rəmzləşdirir. Yəni o biri dünyada yenidən doğulacaqdır. Dahi hürufi şairi, müqəddəs insan İmadəddin Nəsimi “...məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam”^14,87 dedikdə bu mifik, dini ənənəni nəzərdə tutmayıbmı? Yəqin ki, barama qurdunun baramanı toxuyandan sonra baramanın içərisində aldığı vəziyyət, forma insanlar tərəfindən duyulub. Güman etmək olar ki, insanlar bütün bu vəziyyəti nəzərə almışsa da istər qəbirlərin formaları və istərsə də qəbir avadanlığı, zinət əşyaları və s. bu dünya mövqeyini izah edir. Yəni o yalnız təbəqələşməni rəmzləşdirmir, o həm də insanların dini və ictimai mövqeyini izah edir.

Dini görüşlər, astral təsəvvürlər qəbir abidələrinin quruluşunda (kromlex, kurqan), dəfn mərasimlərində (ölüyandırma, qəbirdə ölünün oxra ilə boyanması, tayfa başçıları və kahinlərin təntənəli dəfn olunması, zəngin qəbir avadanlığı və s.), xüsusi ibadət binalarının varlığında, qayaüstü və maddi mədəniyyət nümunələrinin səthində həkk olunmuş işarə, simvol, kompozisiyalarda əks olunmuşdur. Orta tunc dövründə yerli əhali ətraf aləmlə mədəni-iqtisadi əlaqələrin inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoymuşdu. Konkret bizim misalımızda möhür üzərində hind donqar öküzü qazılmışsa, digər tərəfdən barama qurdunun özü bu zinət əşyasının-sırğanın formasına çevrilmişdir. O, adi bəzək, simvol, totem və s. funksiyası yerinə yetirməsindən asılı olmayaraq düzəldilmişdir. Heç şübhəsiz dini, mifik görüşlər bu və ya digər formanın, naxış elementinin həyata pasport almasında əsasdır və uzun müşahidələrin nəticəsidir.

Sırğaların barama və ya palıd barama qurdu olması özü rəmzdir. Palıd barama qurdunu indi də təsadüfi hallarda palıd meşəliklərində (bu müşəliklər əgər qalıbsa) müşahidə etmək mümkündür.

Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Küdürlü sırğaları formasında olan sırğalara indiki Gürcüstan respublikası ərazisində (Dumanisi rayonu İrqançay kəndi, 4 saylı kurqan, forma və hazırlanma texnikasına görə oxşardır) təsadüf edilmişdir.^15,57 Lakin bu fakt özü bu sırğaların yerli (Şəki), Hindistan mənşəli olmasına dair şərh etdiyimiz mülahizələri inkar etmir. Əksinə yuxarıda qeyd etdiyimiz qədim ticarət yolunun (Zaqafqaziyadan, konkret Azərbaycandan və çox güman ki, Qanıx-Həftəran vadisindən keçməklə uzaq Çin və Hindistanın Qara dəniz və Aralıq dənizi sahilləri ilə birləşdirən) keçdiyi əraziləri dəqiqləşdirməyə yardımçı olur. Yuxarıda qeyd etdik ki, bu beynəlxalq ticarət yolu 1498-ci ilə qədər davam etmişdir. Bu zaman məsafəsində hətta antik dövrdə bu yolun bəzi istiqamətləri dəqiqləşdirilmişdir.

Potrokl Xəzər dənizini tədqiq etmiş və hələ o zaman hesabatında yazmışdır ki, Hindistan malları Xəzər dənizindən Kür çayına və oradan da Qara dənizə daşınır.¹⁷ Antik və ilk orta əsrlərdən indiki anlamda ipək yolu daha da canlanır və Azərbaycan bu marşrutda mühüm məntəqələrdən biri kimi öz əhəmiyyətini saxlayır. Əyriçay vadisi, Qanıx (Alazan) –Kür əraziləri həm su, həm də quru vasitəsi ilə bu ticarətə cəlb olunur. Heç şübhəsiz Qabırrı (İöri) çayı və Ceyrançöldən keçməklə Qara dənizə olan marşrutu da qeyd etmək olar. Bu ticarət yolları bu hissədə Şəki və Kombisena (əsas hissəsi Gürcüstandadır) vilayətləri də bir-birinə qovuşur. Onu qeyd edək ki, antik və ilk orta əsrlərdə “...Qəbələ, Şəki, Kombisena, Edjeri ərazicə ən böyük, siyasi cəhətdən ən mühüm* əyalətlər idi və o heç şübhəsiz ki, indi itirdiyimiz və həqiqətə qalanda xalqın yaddaşından silinən Kombisena Azərbaycanın (Şimali) ilk itirilmiş və unudulmaqda olan torpağıdır. Indi Qarabağ adı çəkilir, tələb edilir, lakin Araz Respublikası, 1989-cu ildə itirilən torpaqlarımız, qovulan yurddaşlarımız haqda danışılmır. Görünür Araz Respublikası və 1989-1990-cı ildə itirdiyimiz torpaqların adları da iki nəsil dəyişəndən sonra tam unudulacaqdır. Bu bir yana, həyat isə dayanmır. Qeyd etdiyimiz kurqanlar, daşdan düzülən fiqurlar özü böyük bir mədəniyyətin varlığından soraq verir. İşğal olunmuş, unudulmuş Kombisena torpaqlarında da bu kurqanlar öyrənilir. Onların varlığı özü qədim mənsubiyyəti, mifologiya və dini görüşləri əks etdirir”.

Bu mülahizədə Sarıca-Minbərək kurqanlar düzü və qədim yaşayış yerlərinin qədim tərəqqi və tənəzzülünün bəzi məsələlərinin araşdırılmasında müəyyən məqamlar vardır. Sarıca-Minbərək kurqanlar düzü bizim səyimiz və təqdimatımızla dünya əhəmiyyətli abidə kimi siyahıya götürülüb və biz bu abidənin mühafizə zonasının ilkin layihəsini hazırlayıb Mədəniyyət Nazirliyinə təqdim etmişik.

Beynəlxalq, ölkə daxili ticarət yolları xalqların mədəni əlaqəsində, onların yaxınlaşmasında, bir-birindən nailiyyətləri, yeniliyi, hətta dini görüşləri, əxlaq və ənənələri əxz etməsində, iqtisadiyyatın bütövlükdə və ya tərkib hissələrinin tərəqqi və tənəzzülündə mühüm rol oynayır və məhz bu rol qədim şəkililərin uzaq Hindistan və Çinlə, yeni texnologiya olan ipək parça və çox güman ki, ipəkçiliklə tanışlığında mütərəqqi rol oynayıb. Arxeoloji abidələrdən, xüsusən qədim yaşayış yeri və qəbir abidələrindən aşkar edilən bəzi əşyalar (saxsı qablar və s.) ümumi adla adlanırlar-toxuculuq aləti və ya alət hissəsi adlandırılır, bəzi qablar isə şamdan və s. adla birləşdirilir. Onlardan və onların bəzilərindən ipək parça istehsalında da istifadə edildiyini güman etmək olar. Bir məsələyə də toxunmaq istərdim. Ovçular Xan yaylağı-Qızılbərə tərəfdə Stalin repressiyası dövrünə aid yeraltı ipək sexi (kiçik manufaktura) aşkar ediblər.

*Bax: Fəridə Məmmədova “O nekotorıx voprosax isteriçeskoy qeoqrafii Albanii I v.do n.e.-VII v.n.e. səh. 7”

Bu fakt göstərir ki: 1)Şəki ipəkçiliyi qadağalar dövründə də özləri üçün çıxış yolu tapıb; 2) Kiş çayı dərəsi, Xan yaylağı hüdudları Dağıstan, Şimali Qafqaz və oradan Şərq və Qərbə ticarətdə iştirak edib. Mənim fikrimcə festivallarda rəqslə, mahnı ilə yanaşı daha ciddi iş görmək lazımdır. Həmin yeri (yeraltı) tapıb, İpək yolu marşrutuna salıb, böyük bir turizm obyekti kimi dünya turizm marşrutuna salmaq və istehsalı ilin bütün fəsillərində əyani göstərmək mümkündür. Bu Marxalı daha da dünyəviləşdirər.

Tarixdən məlumdur ki, İpək və İpək yoluna nəzarət, hegemonluq böyük dövlət və imperiyaların yaranması, çiçəklənməsi və süqutunda həlledici rol oynamasa da, əhəmiyyətli rol oynayıb. Tarixdən məlumdur ki, fatehlər ticarət yollarına nəzarət uğrunda mübarizə aparmışlar. Ticarət böyük imperiya yaratmağa imkan verib. Mesopatamiyada Akkad çarı Sarqon bu vasitədən faydalanmışdır. “Melikxu Hind çayı vadisi tərəqqisi ilə (haran tərəqqisi başa düşülməlidir-N.M,) əlaqələndirici olmuşdur... Akkad imperiyası, ticarətə vasitəsi ilə o zamanki dünyanın hüdudlarına çatır... Sarqon Antaliyaya tacirləri yerli çardan qorumaq məqsədi ilə hərbi yürüş edir.”¹⁸

Mülahizələrimizi yekunlaşdıraraq qeyd etmək lazımdır ki, Şəki bölgəsi də hələ tunc dövründə uzaq Çin və Hindistanla əlaqə saxlamışdır və bu əlaqələrin saxlanmasında bu ərazinin də daxil olduğu beynəlxalq ticarət yolları mühüm rol oynamışdır. Bu ticarətdə ara yolları eneolit dövründən miqrasiya və əlaqələrdə böyük rol oynamış dağ keçidlərini unutmaq olmaz.

Küdürlü ərazisində (Küdürlü toponimi özü bəzi məqamlara işıq salır) 7 saylı və qismən də 8 saylı kurqandan aşkar olunmuş sırğa¹⁹ daha çox barama qurdu formasındadır. Barama qurdu haqda təsəvvür hətta onun totem olması elə Şəkidə formalaşa bilər. Lakin haqqında bəhs etdiyimiz sırğa və kauri (xüsusən kauri) Hindistandan gəlmədir və deməli mədəni barama qurdu haqqında təsəvvür də gəlmədir. Bütün bunlara əsaslanaraq güman etmək olar ki, Şəkidə baramaçılıq və ipəkçilik qədim tarixə malikdir. İpək istehsalı ipək və barama haqqında təsəvvür və tanışlıqdan bir qədər sonra da başlaya bilər. Əvvəl palıd baraması tanınıb, totemləşib, sonra ipək! Lakin bütün bunlar Şəkidə ipəkçiliyin tarixini öyrənməkdə yardımçıdır.

Şəkinin bu sahədə də qədim tarixə malik olması, fərqi yoxdur ya barama qurdu olsun, ya palıd barama qurdu olsun, totem səviyyəsinə qaldırılması və s. elə bir ənənə yaratmışdır ki, məhz bu ənənə, vərdiş, torpaq və yüksək səviyyədə peşəkarlıq* Şəki ipəyinin şöhrətini qərinələrlə qoruyub saxlaya bilmişdir.

* Qeyd: Şəkidə Törə Salam adlı bir ipək fabrikinin sahibi yaşayıb. Barama açanlardan biri bir gün ondan icazə istəyir ki, səhəri gün işə gəlməsin, bir eşşək daşqası çır-çırpı yığmağa getməlidir. Sahibkar isə ona deyir ki, sabah yox, o biri gün getsin. Baramaaçan usta səhəri işdən evə gedəndə görür ki, həyətində bir eşşək daşqası çırpı var (təndir üçün). Sahibkara təşəkkür edib, əvəzini ödəmək istəyəndə Törə Salam deyir ki, a bala, sən bir gün meşədə barmaqlarını elə cormalayacaqdın ki, bir ay mənə I klas ipək verməyəcəkdin. Mənim həm baramam, həm də ipəyim korlanacaq, müştərilərim qaçacaqdı. Get işinə, halalın olsun. İndi onun fabriki abidə olsa da, nə ona, nə əxlaqa, nə memarlığa məhəl qoymadan yerində yeni üslubda çoxmərtəbəli yaşayış evi tikiblər ki, 1-ci mərtəbədə Beynəlxalq Bankın Şəki filialı yerləşir. Binanın digər mərtəbələrindəki mənzillər isə, məlumdur ki, imkanlı şəxslərin mənzilləridir...

* * *

ƏDƏBİYYAT

1. Tufan Axundov “Severo-zapadnıy Azerbaydjan v epoxu eneolita i bronzı”. Baku “Elm” 2001, səh 138

2. Teymur Musayev “Azərbaycanla Hindistanın bəzi tarixi əlaqələri”. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı 1960, səh. 18

2a. Azərbaycan tarixi ən qədim zamanlardan XX əsrədək. Bakı 1994, səh.28

3. Teymur Musayev, səh.6

4. Yenə orada, səh. 8

5. Cəvahirləl Nehru “Ümumdünya tarixinə nəzər”. “Şərq-Qərb” 2006, səh.35

6. Ensiklopediya II cild, səh.25

7. Kəlilə və Dimnə

8. Bu məlumat üçün mərhum professor Əsgər Əyyubova qəni-qəni rəhmətlər oxuyur və ruhunu yad edirəm.

9. Tufan Axundov “Şəkinin qədim dəfn abidələri”. Azərbaycanın maddi mədəniyyəti. XI cild, bakı 1993, tablo VII, 1,2

10. Davud Axundov

11. Tufan Axundov göstərilən əsəri. səh.222

12. Zemledelçeskoqo-skovodçeskoqo naseleniya Azerbaydjana. Baku 1987, səh.93

13. Əski türk yazılı abidələri müntəxabatı. Bakı Universiteti nəşriyyatı. 1992, səh. 163

14. Bibliya

15. İmadəddin Nəsimi “Məndə sığar iki cahan”. “Gənclik”, Bakı 1973, səh.87

16. Kaxiani K.K. və başqaları. Arxeoloqiçeskoqo issledovaniya Maşaverskoqo uşalya v 1984-1986 q. Polevoe arxeoloqiçeskoqo issledovaniya v 1986 q. Tbilisi 1991. Səh. 57, tab.136

17. Z.İ.Yampolski “Xəzər dənizindən Kür çayı və Gürtcüstan vasitəsi ilə Qara dənizə gedən qədim yolların öyrənilməsinə dair”. Gürcüstan SSR EA Tarix İnstitutunun əsərləri, cild 2, 1956-cı il, səh.162

18. Seton Lloyd. Arxeoloqiya Mesopatamii. Izdatelstvo Nauka. Qlavnaya redakçiya Vostoçnoy literaturı. Moskva 1984, səh.152-153

19. Tufan Axundov. Göstərilən əsəri, şəkil XLVII, səh.307