Azərbaycan-Norveç mifik düşüncə tərzi - müqayisə və paralellər

Дата публикации: 20.11.2014 18:22:33

1999 – cu il may ayının əvvəlləri idi. Norveçdən bizim Şəkiyə səfər etmiş bir qrup ziyalı ilə tanış oldum: Eyvind Şeie (Eyvind Skeie) yazıçı və menecer layihəsinin müəllifi , Byon Veqqe (Bjorn A.Wegge) direktor , Byornar Sturfyel (J.Bjornar Storfjell , Ph.D.) arxeoloq idi. Mən onlardan “Edda”nın , əgər varsa , fransızcaya tərcüməsini istədim. Göndərəcəklərinə söz verdilər. Eyvind Şeie Şəkiyə gələn Elizabet Aanye vasitəsilə mənə müəllifi olduğu kitablarından birini və “Edda”nı göndərdi. Bu , Fransua-Avie Dillmannın qədim island dilindən tərcüməsi, izah və şərhləri ilə “Xalqların sübh çağı” seriyasından “Galimar” nəşriyyatında , Parisdə , 1991-ci ildə nəşr edilmiş Şimal mifologiyasına dair Snorri Sturluson tərəfindən yazıya alınmış «Edda » idi. Əlimin altında artıq “Skandinav dastanları”nın həm Azərbaycan və fransız dillərinə tərcümələri vardı. Fransızcaya tərcümə edilən “Edda” bizim dastanlarımız kimi nəsrlə və nəzmlə idi.

F. Dillmann “Edda”sözünün etimologiyasını aşağıdakı kimi açıqlayır: a) “Edda” sözü Snorri Sturlusonun uşaqlıq və gənclik illərinin keçdiyi Oddi şəhərinin adı ilə bağlıdır. b) “Edda” sözü “odr” sözündəndir , norveçcə “şeir” deməkdir. c) Latınca “édo” sözü “poetik əsəri bəstələmək” mənasındadır. ç) norveç ədəbiyyatında poetik çağırış kimi işlənən “edda” sözü vardır ki , “əcdad” mənasında işlənir. Edda şəxs adı bu əsərin başlığı seçilmişdir ... la litterature norroise...a l’appellatif poétique ”edda”, dont le sens est «aïeule». ...il nous paraît probable que ce nom de personne fut choisi comme titre de l’oeuvre... » (LʼEdda. Récits de mythologie nordique par Snorri Sturluson. Traduit du vieil islandais, introduit et annoté par François-Xavier Dillmann. 233 pp. İmprimé en France. nrƒ Lʼaube des peuples. © Ėditions Gallimard, 1991. 14-15, note 1.) Mənim fikrimcə də “Edda” sözü “əcdad” mənasındadır.

”Edda” həm mübahisəyə , həm də tədqiqata səbəb və layiq olan bir əsərdir. Mən burada hər bir Azərbaycanlının və Norveçlinin yaddaşını oyada biləcək məqamlara toxunmaq istəyirəm :

I. ”Edda”da gözəl ayaqlar gözəllik rəmzi sayılır. Orada belə bir hekayət vardır : Nəhəng Tiazinin qızı Skadi Aslardan atasının intiqamını almaq istəyir. Aslar ona aralarından birini seçib evlənməklə düşmənçilikdən uzaqlaşmağı təklif edirlər. Bu seçim ”ayaqlara baxıb bəyənməklə ” (LʼEdda. p. 107). həyata keçirilir. Biz isə ”ayaqların gözəlliyini” görünüşü ilə bərabər həm də məcazi mənada onun yüngüllüyü və ya ”qədəmlərinin düşərli olması” ilə qiymətləndiririk.

II. Tiazinin atası Olvaldidən övladlarına çox böyük miqdarda qızıl qalmışdı. Tiazi , İdi və Qanq – bu üç qardaş belə qərara gəlirlər ki , kimin ağzı nə qədər tutursa, o qədər götürməklə qızılı bölüşdürsünlər. Bu qayda ilə onlar hərəsi bir ağız götürə-götürə qızılı bölüşdürüb qurtarırlar. Bizdə də el deyimləri arasında “ağız” ölçü vahidi kimi öz ifadəsini tapır : “Sənin ağzınla qatıq ölçən yoxdur”, “qızıl kimi söz danışmaq” ifadəsinin olduğunu da yadımızdan çıxarmayaq.“Edda”da yuxarıdakı əhvalat danışılandan sonra Braqiyə qulaq asan Eqirin (Aegir) dilindən belə bir cümlə verilir : « Il me semble que ceci est en effet bien caché dans les runes. » (LʼEdda. p.108.) - [“Mənə belə gəlir ki , bu əhvalat həqiqətdə run (runik) yazılarında məharətlə gizlədilmişdir.”]

III. Allahlar Van əhalisi ilə münaqişədə idilər. Onlar sülh konfransı çağırıb müvəqqəti barışığa gəlmək üçün aşağıdakı qayda ilə müqavilə bağladılar: həm o tərəf , həm də bu tərəf eyni bir badyaya (qaba) tüpürdülər və badyanı götürdülər.”O badya artıq qanuni sənəd hesab olunurdu. Biz isə yeri gələndə heç fərqinə varmadan deyirik : “Tüpürdüm – qurtardı , getdi.” “Tüpürmüşəm – yalamaram.” “Kişi tüpürdüyünu yalamaz.” Baxın , norveç dastanındakı bir əhvalat bizim yaddaşımızın hansısa bir qatındakı tozu necə də asanlıqla götürür. Buradakı “tüpürük” “söz”ün, ”müqavilə”nin sinonimidir

IV. ”Edda”da müdrikliyə, şeirə və şairə münasibət son dərəcə orijinaldır. ”Edda”ya görə , Allahlar özlərinin və Vanların tüpürdükləri qabı götürdülər və tüpürcəkdən Kvazir adlı varlıq yaratdılar. O hər şeyi bilirdi. Kvazir insanlara elm öyrətmək üçün bütün dünyanı gəzdi. Azərbaycan nağıllarında da “ilan ağzına tüpürdü, müdrik oldu” formantına rast gəlinir. Günlərin bir günü cırtdanlar Kvaziri öldürdülər , qanını yığdıılar , bal ilə qarışdırdılar. Aslara Kvazir bilik və bacarığını bölüşmək üçün yer üzündə bir kimsəni tapmadığından ağıl dəryasında boğulmuşdur dedilər. Buna görə də “Edda”da şeiri “Kvazirin qanı” , “Cırtdan içkisi və ya sərxoşluğu” , “Suttunq balı” adlandırırlar, poeziyanı “Odinin qəniməti” və ya “tapıntısı” , “Odinin içkisi” və ya “bəxşeyişi” , həm də “Allahların içkisi” hesab edirlərOdin şairlik balını ələ keçirib Aslar üçün apararkən ağzından yerə töküləni yalayanları isə qafiyəbazlar , şeir quraşdıranlar və şairciklərdeyə lağa qoyurlar. Çünki Odin “şairlik balı”nı Aslara və həqiqi şair olanlara (LʼEdda. pp. 110-111.) vermişdir. Biz Azərlər də şairliyi “ilahi vergi” hesab edirik. Onun-bunun ağzını , burnunu yalamaqla şairlik edənlərin çoxluğundan isə Yer üzünün bütün xalqları hələ də əzab çəkirlər.

V. Siqurd qaynı Qunnara Atlinin bacısı Brinhildi almaq üçün paltarını və adını dəyişərək odlu divarı keçir. Siqurd axşam yatarkən aralarına qılınc qoyur. Burada məni maraqlandıran Azərbaycan nağıllarında yad qadınla bir yataqda yatarkən araya qoyulan və keçilməz sərhəddə çevrilən qılınc məsələsidir. Bizim tərəflərdə Çin səddini keçmək olar , amma o qılıncı keçmək olmaz !

Aldadıldığına görə intiqam alan Brinhild Siqurdu sonsuz bir sevgiylə sevdiyi üçün özünü bağışlaya bilmir. Siqurdun qılıncı ilə özünü öldürür. Brinhildin vəsiyyətinə əməl edərək onu o zifah gecəsində olduğu kimi aralarına qılınc qoymaq şərti ilə Siqurdla bir tonqalda yandırırlar , yəni bir gora qoyurlar.

Bu həmin o təfəkkür tərzidir ki , biz hələ də “qəbr , “məzar” mənasında “gor” (yəni-“qor”) sözünü işlədirik. Siqurdun dul qadını Qudrunu Atli alır. Əri Atlidən bacısı Brinhildə görə intiqam almaq eşqilə yaşayan Qudrun iki oğlunun ikisini də öldürtdürür, qızıla və gümüşə tutdurmaqla onların başından iki qədəh hazırlatdırır. Ziyafət zamanı ərinə bu qədəhlərdə oğlanlarının qanı ilə qarışdırılmış bal verir, oğlanlarının qızardılmış ürəyini yedizdirir. Onun ərinə və məclisdəkilərə verdiyi içki o qədər güclü olur ki , hamı yuxuya gedir. O, kral Atlini öldürür və od vurub (LʼEdda. pp.125-126.) salondakıların hamısını yandırır. Bu təsvirlərdə Herodotun “Tarix” kitabındakı “Astiaq əfsanəsi”ndən gəlmə motivlərə ozşarlıq da vardır.

VI. ”Edda”da nəhənglərlə Allahlar , bizim Azərbaycan nağıllarında isə divlərlə insanlar qohumdurlar. ”Şahzadə Mütalibin nağılı” , “Dartan və Yırtan” nağıllarında olduğu kimi “Edda”da da maraqlı epizodlar vardır. Onlardan biri belədir ki , dağ nəhəngi Qimirin anası Allah Tirin xalasıdır. Tur isə öz növbəsində özünü Qimirin bacısı oğlu kimi təqdim edir. Bu irqi qohumluq özünü Azərbaycan nağıllarında da göstərir.

VII. ”Edda”da su müqəddəsdir. Onlar suyu başlanğıc hesab edirlər. “Edda” qəhrəmanları da “Kitabi-Dədə qorqud” qəhrəmanları kimi suya müraciət edirlər. Allah Tor Vimur çayından keçərkən su boğazına qədər qalxır və o , suya belə müraciət edir :

Ne grossi pas, maintenant, Vimur, İndi aşıb daşma , Vimur,

Car je souhaite te franchir à gué Mən səni keçib sahilə çıxmaq,

Jusquʼau domaine des géants. Nəhənglərin yurduna getmək istəyirəm.

Sais-tu que, si tu croîs, Bil ki , sən çoxalıb

Croîtra alors ma force dʼAse Göy qədər hündür olduqca

Aussi haut que le ciel! Mənim də As gücüm bir o qədər artacaqdır.

(LʼEdda. p. 116.)

”Edda”da allahlar da müqəddəsdir. Odin - Baş Allahdır. O, sağ gözünü verib müdriklik və ağıl çeşməsi Görgelmirdən su içmişdir. Dilimizdə işlənən “Allah hamıya bir gözlə baxır” ifadəsindəki məntiqə diqqət edin ! Bizim Koroğlumuz isə ulduzların toqquşduğu məqamda köpürən qoşabulaqdan su içir və yuyunur - əvəzində səs , şairlik və güc qazanır. Odin biliklərə yiyələnmək üçün özünü Dünya Ağacından asmışdır. Hələ də bizim Kiş kəndində bir şeyə inadla can atdıqda “özünü asma” kimi kinayəli ifadədən istifadə edirlər. O vaxtdan Skandinaviyada özünü asmaq “Odincəsinə ölüm” (LʼEdda. p.162, note7.) adlanır. Odinin çiynlərində Quqin və Mumin adlı iki qarğa oturmuşdur. Əkil-Bəkil quşları ilə bağlı versiyalara diqqət edin ! O, yoxsul səyyah cildində səyahətə çıxır, kim onu qonaq saxlamasa, cəzalandırır. Azərbaycan dilindəki “qonaq Allah qonağıdır” , “Qonağı dala qaytarmazlar” kimi deyimlərə fikir verin! Odinin arvadı Friqdir. Onlardan olanları As irqi (races des Ases) (LʼEdda. p. 52) adlandırırlar. « Odin » islandca “nəfəs” , “ruh” , “qəlb” (LʼEdda. p.172.note 2.) deməkdir. Elə Azərbaycanca da “od” sözü bəzən “ruh” sözünün sinonimi kimi işlənir. Mənim fikrimcə, bu sözün kökü “od”dur və Azər-türk mənşəlidir. Bu gün də biz yandırıla biləcək ağac parçasına “odun” deyirik. Bəli , Odin “od”un – “odun”un rəmzidir – odu kəşf edən Azər-türkün mifik şəkildə Skandinaviyaya apardığı obrazıdır.

Yord – Torpaq, yer-yurd ilahəsi, Odinin arvadı , Turun anasıdır. ”Edda”ya görə, Anar ilə Notun izdivacından bir qız doğulmuş , adını Yord qoymuşlar. Snorri göstərir ki “Yord” “ şəxsləndirilmiş yer , yurd , torpaq” (LʼEdda. p.150, note 14; p.151, note 7.) deməkdir. Odinin ilk oğlu Asa – Tur (“Edda”nın Azərbaycan nəşrlərində bu söz “Tor” kimi yazılmışdır.) Yorddan –Yurddan doğulmuşdur.

Tur- İslandca “irq” mənasında olub Asa- Tur və ya Aka-Tur, yəni, “As irqinə mənsub olan” (LʼEdda. p. 39). mənasındadır, şimşək Allahıdır. Torun çəkici və o, hədəfə dəyib öz sahibinə qayıdır. Burada adamın yadına Azərbaycan nağıllarındakı “Vur çəkicim , vur !” ifadəsi düşür.

Baldr – bahar Allahıdır , Odinin ikinci oğludur. Anası ilahə Friqdir. Etimologiyası mübahisəlidir : onu gah “Şef” (“rəhbər”) , gah da “cəsarətli” (LʼEdda. p. 164, note 1.) kimi izah edirlər və izahatlarına özləri də şübhə ilə yanaşırlar. Biz isə elə ilk bahardan göyərməyə başlayan enli yarpaq , yaşıl bitkiyə “baldırğan” deyirik. Mifik təsəvvürlər baxımından baldırğanın baharın rəmzi kimi qəbul edilməsi tam təbii bir haldır. Bahar Allahı Baldrın ölümünə dözməyib ölən arvadı Nannanı əri ilə birlikdə dəfn tonqalında yandırırlar. Nanna isə Odinin nəvəsi, Nenin qızıdır. Burada isə “nənə” sözünə fikir verin! Nanna – Anna –Anne sözlərini müqayisə et! Çox qəribədir ki,”Nanna” sözü İsveç dialektində “Ana”, “cəsarətli qadın” (LʼEdda. p. 169, note 1) deməkdir. Onların cəsədləri qoyulmuş dəfn tonqalına Baldrın yəhəri , üzəngisi və qantarğası qızıla tutulmuş atını da (LʼEdda. p. 91) qaldırırlar . Dədə Qorqud”da “atım tabutum olsun” ifadəsindən tutmuş , atın quyruğunun kəsilməsinə qədərki məqamları xatırlayın. “Koroğlu” dastanındakı “Qəbrimi qaz qatı-qatı , Üstümdə bəzət qıratı.” misralarını da yadınızdan çıxarmayın! Qeyd edim ki , “Edda”da ölülər dünyasının hökmdarı Helin çarpayısı “Kor”- “Qrabat” (LʼEdda. p. 62.) adlanır.”Edda”dakı “Kor” sözü dilimizdə yandırılmaqla dəfn edilmək mənasında hələ də işlənməkdə olan “Gor” sözü ilə eyni mənadadır. “Qrabat”a gəldikdə isə bu, “qor-(a)-bat”dır - “qor-(a) batmaq”dır. İndi “çarpayı” mənasında işlənən və alınma söz hesab edilən“krovat”ın etimoloji cəhətdən Azərbaycan mənşəli olduğu daha aydın görünür.

Heimdal – Dişləri qızıldan olduğu üçün ona “qızıl diş” və ya ağ As deyirlər, atının adı Qültopdur (Gülltopp – “toupet d’or” (LʼEdda. p. 59) , yəni – “qızıl dəstəsi”) . Bu sözü Azərbaycan dilində birbaşa deşifrovka etmək olur : “Gültop” , yəni – “Gül topası, qızıl gül dəstəsi”.

İdun - əbədi gənclik və gözəllik ilahəsidir. Şairlər və aşıqlar Allahı Braqinin arvadıdır. Bizim Kiş kəndində , eləcə də , Azərbaycanımızın çox-çox kəndlərində arvadlar “idimin itsin” deyə qarğış, “bunun idiminə baxın” deyə kinayə edirlər. Burada “idim” “sifət”,”gənclik”, “təravət”və “gözəllik” mənasındadır. İdunu “udum” – “bir udumluq, bir içimlik su”, yəni “ilahi gözəllik – suyu şirin, suyu gözəl” mənasında da qəbul etmək olar. İdunun zənbilində həmişə alma olur. “Edda”ya görə, Allahlar qocalanda o almalardan yeyib cavanlaşırlar. “Məlikməmməd” nağlındakı divlər də almanı cavanlaşmaq üçün oğurlayırlar.

Liod- məhəbbət ilahəsinə xidmət edən cəngavər qızdır.O, sağ əlində tutduğu iri , qırmızı almanı sonsuz qalacağından kədərlənən Rerirə verir və deyir : “Al bu almanı , ver arvadına , onda arzuna nail olarsan. Bir oğlun dünyaya gələcək , canavar gəlib insanları və Allahları məhv edənəcən onun adı əsrlər boyu yaşayacaq.[Skandinav dastanları (Kirill əlifbası ilə).255 səhifə. Bakı, “Gənclik”, 1973.səh.112; Skandinav dastanları (latın əlifbası ilə.) 248 səhifə. Bakı, “Şərq-Qərb”nəşriyyatı, 2006. Səh. 116.] Bizim Azərbaycan nağıllarında da dərvişlər sonsuzlara alma verər və onu yarı bölüb yeməyi məsləhət bilərlər.

”Son” sözü isveç , norveç, island dillərində “oğul”, “övlad” mənalarında işlənir. “Son” sözü əlahiddə bir söz kimi hal-hazırda Azərbaycan dilində “övlad” mənasında işlənməsə də, biz övladsız adama “sonsuz” deyirik. Deməli, Azərbaycan dilindəki “son” sözü həm də “övlad” deməkdir. F.-X.Dilman “Edda”ya yazdığı müqəddimədə “Snorri Sturluson” sözündən sonra mötərizə və mötərizənin içində dırnaqcıqlar açaraq « fils de Sturla » “Sturlanın oğlu” (LʼEdda. p.10) sözlərini yazır.

“Edda”dakı adlar içərisində Gefyon, Gefn (Gefyon, Gefn – As irqindən olan bu qadınlarn adlarında “Qaf“ sözünün “Qef”şəklində tələffüzü aydınca bilinir), Adil, Aka-Tor, Əli, Vəli, Anar, Arvak, Atli, Bil, Dag, Ekin, Elli, Xakon, Qalar, Qinnar, İmir, Qimir, Mimir, Brimir, Qunqnir, Qunn, Hunq, Qöfyon,Qefn, İdun, İnqi, Nanna, Nar, Nikar. Siqurd, Siqin, Sumar, Elivaqar, Tek, Ud, Virvir kimi müxtəlif adlardakı doğmalıq göz qabağındadır.

“Edda”nın yaradılış haqqında təsəvvürləri də bizim üçün son dərəcə maraqlıdır:

I. ”Edda”ya görə heç nəyin olmadığı bir zamanda və Allahlardan da əvvəl nəhəng İmir yaranmışdır. İmir Elivaqar çayının zəhərli damcılarından yarandığı üçün bizim insan nəslimiz kinli və qəddardır. Onu Audhumla adında bir inək bəsləmişdir. Audhumlanın daşları yaladığının birinci günü daşlardan kişi saçları , ikinci gün kişi başı , üçüncü gün isə bütöv bir kişi əmələ gəlir. Burada da bir gün indi bizim anladığımız kimi 24 saat deyil, ”Bibliya”da olduğu kimi bütöv bir eradan digər bir eraya keçid üçün lazım olan zaman kəsiyi qədərdir. Həmin o üçüncü gün əmələ gələn kişinin adı Buridir. “Buri” “dünyaya gətirən” (LʼEdda. p. 36.145, note 2) deməkdir. Türk mifologiyasındakı Börü obrazı ilə norveç Burisi necə də oxşardır. Bu fikir məndən də əvvəl Firidun Ağasıoğlunun “Buri (Börü?)” şəklində diqqətini (Firidun Ağasoğlu. Azər xalqı. Azərbaycanda qurulan Quti dövlətinin 4200 illiyinə ərməğan.436 səhifə. Bakı, “Ağrıdağ” nəşriyyatı, 2000. Səh.16.) cəlb etmişdir. Daşdan – dağdan yarandığını təsəvvür etdiyi üçündür ki , insan dağı özünün əcdadı hesab edir.Türk dastanlarından birində - “Maaday Qara”da Ay haləsinə yaxın Ala Dağı ata , Gün altındakı Qonur (Qara) Dağı ana(Ağayar Şükürov. Mifologiya. 6-cı kitab.Qədim türk mifologiyası. 232 səhifə. Bakı,”Elm” nəşriyyatı,1997. Səh. 187) hesab edirlər. Azərbaycan dilindəki “daşa dönmək”, “Dağa söykənmək” kimi ifadələr çox qədim bir təsəvvürlə bağlıdır.

Norveç mifologiyasına görə çox uzaq bir zamanda dağ nəhəngləri buz nəhənglərinə qalib gəldilər. Borun oğulları – Odin , Vili və Ve nəhəng İmiri öldürdülər. İmirin qanında bütöv bir irq boğulub məhv oldu. Bunu “dünya tufanı” ilə bağlayanlar da vardır. Sağ-salamat qalmış Bergelmiri və arvadını yonulmuş ağacın gövdəsi formasında olan qayığa qaldırdılar. Bu qayıq sonralardan onların tabutu (LʼEdda. p. 146, note 2.) oldu. “Edda” dili ilə desək :

Dʼinnombrables hivers Saysız-hesabsız qışlardan,

Avant que ne fut créée la terre Torpaq yaranmamışdan əvvəl

Naquit Bergelmir Bergelmir doğulmuşdu.

Le premier fait dont jʼai gardé le souvenir Yadımda qalan əsas şey odur ki,

Est que le très savant géant Bu çox bilmiş nəhəngin meyidi

Sur une bière fut placé. Tabut üzərinə qoyulmuşdu.

(LʼEdda. pp. 36-37.)

Mətndəki “qayıq” sözünü “tabut” “beşik” kimi tərcümə edənlər də vardır. Qədim Skandinaviya xalqlarında “ağacın gövdəsini qazıyıb ondan beşik və tabut” düzəltmək adəti olmuşdur. “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı “beşiyim ağac” , “tabutum ağac” ifadələrini elə buradaca xatırlamaq yerinə düşərdi.

II. Borun oğulları –Imirin bədənindən torpağı, qanından isə dənizləri və gölləri , dərisindən yerin bərk (üst) təbəqəsini , sümüklərindən isə dağları yaratdılar. Çox qəribədir ki , “Ural-Batır” dastanında Uralın öldürdüyü divlərdən dənizləri bölən dağlar yaranır. Əzrəkinin bədəni suları iki bölüb Yaman Dağ əmələ gətirir. Insanlar sudan bu dağa dırmaşırlar. Uralın öldürdüyü divlərin bədənindən çoxlu dağlar ( Ağayar Şükürov. Səh.180.)əmələ gəlir.

Odin, Vili və Ve əvvəlcə Midqardı, sonra Yotunxeymi, üçüncü olaraq Asqardı yaratdılar , onu insanlar Troie adlandırırlar. Odinin arvadının adı Friqqdir və As irqi (LʼEdda. p. 39) onlardan törəmişdir.Troienin Kiçik Asiyadakı Troya şəhəri , Asların da oradan gəldiyi etiraf olunur və eyni zamanda mübahisəli sayılır. Buna görə də, həmin qeyddəki cümləni olduğu kimi verirəm : “Dans cette hipothèse , le fort construit par les fils de Borr et appelé Asgardr devrait être compris comme étant “l’ancien Asgardr” – et c’est de fait ce que laissent entendre les lignes suivantes - , fort considéré comme étant identique à la ville d’Asie Mineure appelée Troie (d’où viendraient les Ases , selon le Prologue de l’Edda , dont l’attribution à Snorri est , il est vrai , discutée (LʼEdda. pp. 149-150.).

III. Skandinav xalqlarının insanın yaradılması barəsindəki təsəvvürləri də maraqlıdır. İmir yuxuda olarkən sol qoltuğundan bir kişi və bir qadın (LʼEdda. p. 145.) doğuldu. Burada müqəddəs kitablardakı “Allah Adəmi dərin bir yuxuya verdi və sol qabırğasından Həvvanı yaratdı” (La Bible. Ancien Testament (1416 pp.) intégrant les livres deutérocanoniques et Nouveau Testament.(393 pp. En somme 1809 pp.) Traduit de lʼhébreu et du grec en français courant. Société biblique française, 1997.Gènèse 2-3.prop.21-23, p.3.; Библия. Книги священного писания Ветхого и Нового Завета. Напечатано в Финляндии,1991. глава2, предложение 21-23.с тр.2-3; Quranʼi Kərim.( kiril əlifbası ilə). Azərbaycan türkcəsində açıqlama. Nəriman Qasımoğlunun qələmilə. 368 səhifə. Bakı,“Azərbaycan” nəşriyyatı, 1993.”Baqara” surəsi, ayə30-33, səh.3.) sözləri yadıma düşür. Eyni zamanda “Kitabi – Dədə Qorqud”dakı “gen ətəyinə , dar qoltuğuna sığınmağa gəlmişəm” şəklində deyilən müraciətləri xatırlayıram. Hələ də dilimizdə işlənməkdə olan “qoltuğuna almaq”, “qoltuğuna girmək” və s. kimi söz və söz birləşmələri də bir yandan...

IV. “Edda”ya görə Allahlar dəniz sahilində iki ağac gövdəsi tapdılar. Ondan biri kişi və biri qadın olmaqla iki adam yaratdılar. Kişinin adını Ask (mənası: göyrüş ağacı) , qadının adını isə Embla (mənası : üzüm tənəyinin zoğu) qoydular. İnsan irqi onlardan törəmişdir. Bu başlanğıc “Bibliya”da və “Qurani – Kərim”də Adəm və Həvva , “Ural-Batır”da Yənbirdə və Yənbikə şəklində özünü göstərir. “Bibliya”da və “Qurani – Kərim”də insan torpaqdan xəlq edildiyi halda , “Edda”da ağac gövdəsindən yaradılır. Hələ də bizim Şəki şivəsində “Bu uşağı ağaş koğuşunnan tappışux” , “Mən ağaş koğuçunnan çıxmamışam ki” kimi ifadələr işlənməkdədir. “Oğuznamə”lərdə oğuz kağanın qadınlarından biri gölün ortasındakı ağac koğuşundan tapılır.

V. ”Dünya ağacı” « Edda »da İqdırazil adlanır. O, ağacların ən böyüyü və ən yaxşısıdır. O, dünyanın ortasında bitmişdir. Dünya ağacının budaqlarında iki qartal oturmuşdur. Onlar hər şeyi bilirlər. Altay türklərinin « Maaday Qara » dastanında əbədi çinarın ortasında oturan iki qara qartal təsvir olunur. Onlar da hər şeyi bilirlər(14,187).Bunlar eyni təfəkkür tərzinin məhsullarıdır. Dünya ağacı üç kökün üzərində dayanmışdır. Bu köklərdən birincisi Aslara gedib çıxır. Göyqurşağı körpüsü Bifrostun bir adı da Asbrudur. Asbru “Aslar körpüsü”« le pont des Ases » (LʼEdda. p. 45.) deməkdir.

VI. Dünyanın sonu haqqında « Edda »da deyilir: “Bunun ilk əlaməti olaraq «bir-birinin dalınca görünməmiş qarı , şaxtası və küləyi olan üç qış » gələcəkdir . O zaman Günəş parlamayacaq , yay olmayacaqdır : dünyanı qanlı müharibələr bürüyəcək , qardaş qardaşına , ata oğluna rəhm etməyəcəkdir. Dünya dağılmamışdan əvvəl balta və qılınc , zəlzələlər və canavarlar epoxası gələcək : Günəş və Ay tutulacaqdır. Canavar Fenrir gözlərindən və burun dəliklərindən alov püskürə-püskürə addımlayacaq, Midqard ilanı isə zəhər tüpürə-tüpürə (LʼEdda. pp. 95-96.) sürünəcəkdir.” İndi « Qurdla qiyamətə qalmaq » ifadəsinin Azər-türk yaddaşının hansı dərinliyindən gəldiyini vərə-vurd edin! Bizim qiyamət günü haqqında olan təsəvvürlərimizə görə əsəcək küləklərin qarşısında təkcə canavar (biz ona « qurd » deyirik) dayanacaq , dərisi boğazından çıxsa da , yerindən tərpənməyəcəkdir. Mən türk , norveç , isveç və island təfəkkür tərzindəki oxşarlıqları və eynilikləri ilkin irqi qohumluq, həyat tərzi və əlaqələr müstəvisində genetik başa düşürəm. “Edda“ya görə, axır zamanda bir əlində od və bir əlində Günəşdən də odlu qılınc tutan Surt cənubdan irəliləyib döyüşə girəcəkdir, o öz atlıları ilə As körpüsündən keçərkən (LʼEdda. pp. 33.95-96.) körpü sinacaqdır. O zaman Dünya ağacı İqdırazil titrəməyə başlayacaqdır. Nəhayət , Surt əlindəki odu yerə atacaq , bütün dünyanı yandıracaq və bütün Allahlara qalib gələcəkdir. Yer sulara qərq olacaqdır , səmadakı alov və tüstüdən ulduzlar da görünməz (LʼEdda. pp. 33.97-98.) olacaqdır.

VII. Skandinav miflərində başlanğıc və son deyilən şey bir bütöv və bir tam kimi verilir. “Edda”da dünyanın sonu , həm də bu sondan sonrakı başlanğıcla bağlı təsəvvürlər belədir: “Torpaq yenidən sulardan üzə çıxacaqdır , daha yaşıl və daha gözəl olacaqdır. Çöllər toxum səpilmədən məhsul verəcəkdir. Allahlardan Vidar və Vali insanlardan isə Lif və Leif-trasir salamat qalacaqlar. Onlar səhər şehi ilə dolanacaqlar , doğub törəyəcəklər. Günəşin də özü qədər gözəl bir qızı olacaq və anasının getdiyi yol ilə (LʼEdda. pp. 101-102.192, note 11.) gedəcəkdir. “Anası çıxan ağacı balası budaq-budaq gəzər”, “anası gedən yolu balası da gedər” ifadələrindəki dərinliyə bir baxın !

Dünyanın özü də insan kimidir – doğulur və ölür , ölür və doğulur. Günəş də , Ay da , ulduzlar da eləcə... Elə buna görə də insan da , dünya da əbədidir.

IX. ”Edda”da rəqəmlərə münasibət xüsusi yer tutur. Bir (1) rəqəmi böyüklükdə, gözəllikdə , gücdə , qüvvətdə və istedadda yeganəliyi bildirir :

Le frêne Yggdrasil İqdrazil ağacı

Est le plus éminent des arbres, Ağacların

Et Skidblandir celui des bateaux Skidblandir gəmilərin,

Odin celui des Ases, Odin Asların,

Et Sleipnir celui des coursiers, Sleipnir çapağanların,

Bifrost celui des ponts, Bifrost körpülərin,

Et Bragi celui des scaldes, Braqi şairlərin ,

Habrok celui des faucons, Habrok şahinlərin,

Et Garm celui des chiens. Qarm canavarların ən görkəmlisidir

(LʼEdda. p.73.)

İki (2) rəqəmi cütlük bildirir. İlk nəhəng İmirin yuxuda olarkən sol böyründən çıxan ( qoltuğundan doğulan) kişi və qadın , Ask və Embla şəklində canlandırılan göyrüş və qızılağac (bəzi məqamlarda üzüm tənəyi) , Odinin çiyinlərindəki qarğa və ayaqları yanındakı canavar , İmirin qanında bütün canlılar boğulanda qayıqda sağ qalan Bergelmir və onun arvadı, dünyanın sonunda sağ qalacaq Lif və Leif-thrasir cütlükləri deyilənləri təsdiq edir.

Üç (3) rəqəmi də “Edda”da müqəddəs rəqəm kimi xatırlanır. Dünya ağacı İqdırazil üç kökün üzərində durur. Nəhəng inək Audhumla buz dağını üç gün yalayandan sonra dağ nəhəngi Buri üzə çıxır. Odin , Vili və Ve üç qardaşdırlar. Sənətkarlar Valhalleni üç fəsil ərzində tikməyə söz verir və əvəzində üç şeyi – Freyyanı, Günəşi və Ayı istəyirlər. Liodun verdiyi almanı Reririn arvadı yeyir , lakin üç ildən sonra övladı (oğlu) olur. Loki Anqrboda ilə üç il yaşamış və üç uşağı olmuşdur. Keçmiş, indiki , gələcək talelərdən xəbər verən bakirə qızların (Urd, Verdandi , Skuld) da sayı üçdür.

Dörd (4) rəqəmi “Edda”da dünyanın dörd cəhəti - Austri , Vestri , Nordri , Sudri öz əksini tapır. “Edda”dakı çeşmələrin sayı da dörddür:Görgelmir (Niflxeymdən axır , ağıl çeşməsidr) , Hvergelmir (o da Niflxeymdən qaynaya-qaynaya və gurhagurla axır) , Mimir (Yotunxeymdən axır , müdriklik çeşməsidir. Odin sağ gözünü verib ondan su içmişdir.) və Urd (Mitqarddan axır , suyunda çimənlər ağappaq olurlarvə gələcəkdən xəbər verirlər.)

Beş (5) rəqəmi ilə bağlı faktları müəyyənləşdirmək imkanım oladı. Hər halda bu rəqəm inkişafa işarədir.

Altı (6) rəqəmi ilə bağlı bir neçə formanta rast gəldim. Lokiyə cırtdanlar 6 əşya verirlər : nizə (“Gunqnir”), qızıl saç (“Sifin saçları”), gəmi (“Skidbladnir”), üzük (“Draupnir”), qaban (“Quluni-bursti”) və çəkic (Skandinav dastanları (latın əlifbası ilə.) səh. 31-32.) (“Miol-nir”). Skadi və Nyodor 6 ay şimalda, 6 ay cənubda yaşayırlar. İlk nəhəng İmirin ayaqlarından altıbaşlı nəhəng Trudgelmir (Skandinav dastanları (Kirill əlifbası ilə). Səh. 10-11.) doğulur. Allahlar sənətkarların qarşısına Valhallenin 6 aya tikilməsini şərt kimi qoyurlar. Bütün hallar-da 6 bitkinlik , mükəmməllik , kamillik , tamlıq rəmzi kimi çıxış edir. Allahların sarayındakı qapıların və döyüşçülərin sayından məhz o mukəmməllik baxımından asanlıqla 6 – ya və 9-a bölünən rəqəmlərdən istifadə edilir. İndi “Edda” mətnlərindəki rəqəmlərə diqqətlə fikir verin. Asqardda Allahların “Valhalle” və ya “Valholl” adında sarayı vardır. Onu Berqendəki Hakonsal – Xaqanzal (Hakonshalle à Bergen) qədər geniş (LʼEdda. p. 139. note 5.) təsəvvür etmək olar. Valhallenin və ya Valhollun 540 qapısı vardır. [(Skandinav dastanları (Kirill əlifbası ilə). Səh. 105 ; Skandinav dastanları(latın əlifbası ilə.) səh.110.] “Edda”nın fransızcasında isə Valhalle qapılarının sayı 640-dır. Qurdla qiyamətə qalacaqları gün hər qapıdan 960 döyüşçü çıxacaqdır. Valhalledəki döyüşçülərin ümumi sayı 614400-ə qədərdir...[“le nombre des portes de la Valhalle est donc de six cent quarante”...le nombre d’Einherjar sortant de chacune des six cent quarante portes est de neuf cent soixante , et le nombre total des guerriers de la Valhalle s’élève donc à six cent quatorze mille quatre cents “] (LʼEdda. p.72 ; p.177, notes 2,3.)

Yeddi (7) rəqəmini fərqləndirən əlamətlərə rast gəlmədim.

Səkkiz (8) rəqəmi ilə bağlı bir epizod çox maraqlıdır. Baş Allah Odinin atının adı Sleipnirdir və onun 8 ayağı vardır. “Edda” mətnlərinə görə Odin səkkizayaqlı Sleipnirə minib qiyamət savaşına gedəcəkdir. Rəqəmlərin mahiyyətindən bəhs edən müəlliflərin bəziləri 8-i “son” , “dağılma” kimi qiymətləndirirlər. Bu cür qiymətləndirmə burada da özünü göstərir.

Doqquz (9) rəqəmi ilə bağlı təsəvvürlər digər rəqəmlərlə müqayisədə çoxluq təşkil edir. Odin Heli Niflheimə atır və ona 9 yerin (LʼEdda. p. 62.) hakimiyyətini verir. Sənətkarlar Valhalle sarayını 9 aya tikib başa çatdıracaqlarını (LʼEdda. p. 74) bildirirlər. Odinin üzüyü hər 9 axşamın başında özü boyda 8 üzük(LʼEdda. pp. 91-118.) doğurur. Ağ As adlandırılan Heimdall 9 bakirə bacıdan doğulmuşdur. (Bakirələrin doğması fikri də qədimlərdən gəlir.) Ağ Ası doğan 9 bakirə bacını 9 dəniz və ya 9 ağ köpüklü dalğa kimi də (LʼEdda.p p. 58-59,168 , note-2.) şərh edirlər. Doqquz rəqəminin “doğuluş” , “yaranış” , “törəniş” kimi qəbul edilməsinin də məntiqi əsası varmış. Freyrin elçisinə sevdiyi qadın 9 gecədən sonra (görünür bu hadisə qütb gecələri ərəfəsinə düşübmüş) Edda. pp. 68-69) “hə” cavabı verir. Niord və Skadi 9 gecə Trimheimdə, 3 gecə isə Noatunda (LʼEdda. p. 55.)olurlar.

On (10) rəqəmini şəxsən mən özünə qayıdış və bütövləşmə kimi başa düşürəm. Reririn oğlu Volsunq atasına alma gətirən Liod ilə evlənir , 10 oğlu və bir qızı olur.

“Edda”nın “Qilfaqinninq” hissəsi 54 fəsildən ibarətdir. 40- cı fəsildə qurdla qiyamətə qalacaqları gün Allahların da müharibəyə qoşulacaqları göstərilir. 51-ci fəsil dünyanın sonundan xəbər verir , bütün canlı və cansız aləmin necə məhv olacağını təsvir edir. Bir baxın , “qırx” və “əlli iki” haqqindakı təsəvvürlər necə bir qədimlikdən gəlib adət-ənənəyə çevrilmişdir. Əcdadlarının Azər olduğunu genetik şəkildə yaddaşına həkk edən Norveçlər və İsveçlər bütün varlıqları ilə bu həqiqəti yaşadırlar. Çünki əsilzadə heç vaxt əslini danmır.

XIV. Bizlərdə olduğu kimi onlarda da andı pozmaq günahdır. Torun arvadı Sifin qızılı saçla-rını kəsən Loki onları qaytaracağına söz verir. Çünki Allah olsa da , Loki andını pozmağa cürət etmir , dediyini . [Skandinav dastanları (Kirill əlifbası ilə). Səh. 30 ; Skandinav dastanları (latın əlifbası ilə.) səh. 33 ; 6, LʼEdda. p. 117.] yerinə yetirir. Elə indinin özündə də Azərbaycan türkləri andı müqəddəs hesab edirlər. Bizlərdə anda girərkən hər iki tərəfin çimib paklaşması tələb olunur. Anda çəkilmə şox ağır sınaq sayılır. Andı pozmaq isə xəyanətdir. Bizlərdə deyirlər:-Andın iki başı var. Yalandan and içmək , yalandan anda girmək pis nəticə verər. “Edda” mətnlərindən aydın olur ki , onlar da bizim kimi “Canına and olsun!” “Vicdanım haqqı!” “Başımı verərəm!” ”Başım haqqı , başın haqqı!” şəklində and içirlər. Çox danışan adamları hədələdikdə isə “Ağzını tikəcəyəm” deyirlər. Bu da Azərbaycan kəndlərində ən çox işlədilən ifadələrdən biridir.

XV. Skandinav qadınının da dünyası çox möhtəşəmdir. Onun sarsılmaz mənəviyyatı , əsr-lərin sınağından çıxmış əxlaqı vardır. “Edda”ya görə qadın zorla ərə verilməyinə baxmayaraq , ölüm ayağında da əri ilə birgə olmalıdır. Yoxsa sədaqətsiz hesab edilər.

“Edda” təfəkkür tərzinin Azərbaycan təfəkkür tərzi ilə uyuşduğu məqamları daha da dərindən incələməyi gələcək nəsillərə həvalə edirəm. “Çiy süd əmən insanın” çiy süd əmmədiyini zamanın yaddaşına yazmaq onlara borc olsun !

15.09.2014

"Şəki bələdiyyəsi" qəzeti, 11(122), Noyabr 2014